Kanatlı Hayvanlarda Koksidiyoz (Coccidiosis)

Koksidiyoz kanatlı hayvanlarda en yaygın görülen protozoal hastalıklardan birisidir. Tavuklarda ve diğer kanatlı hayvanlarda ishal, kanlı ishal, kilo kaybı ve performans düşüklüğüne neden olan önemli bir sağlık sorunudur. Aynı zamanda özellikle bazı koksidiyoz türleri ölümcül olabilmektedir. Kanatlı hayvanlarda bu sorunda alınacak önemler çok önemlidir. Hastalığın önlenmesinde antikoksidiyaller ve aşılar kullanılmaktadır.

Koksidiyoz hastalığına, Eimeriidae familyasının Apicomplexa filumununda yer alan protozoonlar neden olur. Kanatlı hayvanları etkileyen türlerin çoğu Eimeria cinsine aittir ve bu protozoalar bağırsakların çeşitli bölgelerini etkilemektedir. Hastalık hızlı bir şekilde bulaşır ve yayılır. Ortalama inkübasyon süresi 4 ile 7 gün arasındadır. Konakçı hücrelerde parazit replikasyonu ile bağırsak mukozasında ciddi hasarlar ve kanamalar ortaya çıkar. Kanatlı hayvanlarda bu türler genellikle konakçıya özgüdür ve farklı Eimeria türleri bağırsağın belirli kısımlarını enfekte eder. Fakat bıldırcın ve bazı av kuşlarında tüm bağırsak yolu enfekte olabilmektedir. Ülkemizde ve dünyada oldukça yaygın olarak karşımıza çıkan bir sorundur ve ciddi ekonomik kayıplara neden olur.

Kanatlılarda Koksidiyoz Etiyolojisi

Koksidiyoz hastalığı ve bu hastalığa neden olan Eimeria cinsine ait protozoalar tüm dünyada yaygın olarak görülür. Fakat kanatlı hayvanlar bu parazit türünü taşıyor olsa da her zaman klinik belirti göstermez. Klinik belirtiler hastalığa neden olacak çok sayıda ookistlerin alınması ile ortaya çıkar. Aynı zamanda bağışık sistemi zayıf olan ve stres altında olan kanatlılarda klinik belirtilerin görülme olasılığı daha fazladır. Enfekte olmuş ve daha önce enfekte olup iyileşmiş kanatlı hayvanların her ikisi de dışkılarına ookistler saçarlar ve bulaştırıcıdır. Saçılan bu oositler ekipman, personel (örn. ayakkabı), böcekler (örn. sinek) ve kemirgenler aracılığıyla başka yerlere taşınır ve bulaştırılır.

Yeni atılan ookistler sporlanana kadar enfeksiyona neden olmazlar. Uygun koşullar ile (yeterli sıcaklık, nem ve oksijen) yeni atılan bu ookistler 1-2 gün içerisinde hastalık yapıcı sporlu ookist özelliğine kavuşur. Sporlu ookistler çevresel faktörlere bağlı olarak çok uzun süre hayatta kalabilir ve hastalık yapma özelliğini devam ettirebilir. Bu ookistler yaygın olarak kullanılan bazı dezenfektanlara karşı dirençlidir ancak yüksek ve düşük sıcaklıklara karşı duyarlıdır.

Bu hastalığın patojenitesi hastalığa neden olan türe, konakçının bağışıklık durumuna, genetik, beslenme ve bakım koşullarına göre farklılık göstermektedir. Eimeria necatrix ve Eimeria tenella tavuklarda en patojen olan Eimeria türleridir. E. kofoidi ve E. legionensis kekliklerde, E. lettyae bıldırcınlarda ve E. phasiani ile E. colchici sülünlerde en patojenik türlerdir.

Kanatlılarda Koksidiyoz Klinik Belirtileri ve Lezyonlar

Kanatlılarda koksidiyoz hastalığında ishal, kanlı ishal, büyüme geriliği, verimde düşme, su ve yem tüketiminde azalma, kilo kaybı gibi genel belirtiler görülür. Özellikle bazı Eimeria türlerinin neden olduğu kanlı ishal tablosu önemli bir klinik belirtidir. Fakat etkeni taşıyan her kanatlı hayvan her zaman klinik belirti göstermeyebilir. Bazı durumlarda subklinik dediğimiz herhangi bir klinik belirti göstermeden de enfeksiyon tablosu oluşabilmektedir. Hayvanların doku ve organlarında oluşan lezyonların ise neredeyse hepsi bağırsak kanalındadır ve teşhis için bu lezyonlar önemli rol oynar. Çünkü özellikle tavuklarda farklı Eimeria cinsleri bağırsakların farklı bölgelerini etkilemekte ve farklı lezyonlara sebebiyet vermektedir.

Tavuklarda Koksidiyoz

• Tavuklarda en önemli etkenlerden birisi olan E. tenella enfeksiyonları yalnızca sekum bölgesini etkilemekte ve sekumda kan birikmesine neden olmaktadır.
• Diğer bir tür olan E. necatrix ince bağırsağın ön ve orta kısmını etkilemektedir. Bağırsak yüzeyinde küçük nokta tarzında lezyonlar görülür. Daha ileri vakalarda bağırsak duvarı kalınlaşır ve bağırsak içeriğinde mukus ve kan görülebilir.
• E. acervulina yine tavuklarda en sık karşılaştığımız türler arasında yer alır. Lezyonlar ince bağırsağın ön kısımlarında yani duodenum bölgesinde görülür. Lezyonlar beyaz ve krem renkte çeşitli büyüklüklerdedir ve kar tanesi görünümünü andırır.
• E. maxima en şiddetli seyreden türlerden birisidir. İnce bağırsakta lezyonlara neden olur. Bağırsak duvarının genişlemesine ve kalınlaşmasına sebebiyet verir. Ayrıca bağırsaklarda peteşiyel kanamalara ve kırmızı ile turuncu renkte bağırsak içeriğine neden olur.
• E. brunetti ince bağırsağın son bölümünü, rektum ve sekumu etkiler. Hafif enfeksiyonlarda çok belirti görülmez. Şiddetli vakalarda ince bağırsakta nekroz ve mukozal döküntü görülebilir.
• E. praecox ince bağırsağın ön bölgelerini enfekte eder ama lezyonlara çok neden olmaz. Çoğunlukla büyüme geriliği gibi performans ile ilgili sorunlara sebebiyet vermektedir.
• E.mitis ince bağırsağın distal kısımlarını etkilemektedir.
• Bunlar dışında E. hagani ve E. mivati gibi tavukları etkileyen birkaç tür daha vardır.

Hindilerde Koksidiyoz

• Hindilerde görülen yedi farklı coccidia türünden dört tanesi patojenik olarak kabul edilir. Bunlar E. adenoides, E. dispersa, E. gallopavonis ve E. meleagrimitis türleridir. E. innocua, E. meleagridis ve E. subrotunda türleri ise patojenik değildir. 
• E. adenoeides ve E. gallopavonis distal ileum, sekum ve rektum bölgesini enfekte eder. Bu türler genellikle yüksek oranda ölüme sebebiyet verirler.
• E. meleagrimit ince bağırsağın ön ve orta kısmını etkiler. Lezyonlar çoğunlukla nekrotik enterit tablosuna sebebiyet verir.
• E. dispersa ince bağırsağın ön kısımlarında lezyonlara neden olur. Çoğunlukla tüm bağırsak boşluğunu kaplayan kremsi ve mukoid enterite neden olur.
• Hindilerde koksidiyoz durumunda karşımıza çıkan genel belirtiler ise aşağıdaki gibidir.
  • Depresyon ve uyuşukluk durumu
  • Hızlı kilo kaybı
  • Yem tüketiminde azalma
  • Şiddetli ishal ve kanlı ishal
  • Mukuslu dışkı
  • Tüylerde kabarma ve matlaşma

Kanatlılarda Koksidiyoz Teşhis ve Tedavisi

Klinik belirtiler ve klinik belirtiler sonrasında yapılacak olan nekropside karşımıza çıkan bağırsak lezyonları koksidiyoz sorunundan şüphe ettirir. Dışkı flotasyonu ve nekropside alınan doku örneklerinin histopatolojik incelenmesi sonucunda hastalık için kesin teşhis konabilir. E. tenella ve E. necatrix‘in klasik lezyonları patognomoniktir ancak diğer türlerin neden olduğu enfeksiyonların nekropsi ile kesin teşhis edilmesi daha zordur. Lezyonların ve diğer klinik belirtilerin karşılaştırılması türün doğru bir şekilde ayırt edilmesine olanak sağlar. Fakat birden fazla Eimeria türünün neden olduğu karışık enfeksyonlar daha yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır.

Tavuklarda ve hindilerde koksidiyozun önlenmesi veya tedavisi için birçok ürün mevcuttur. Kanatlılarda koksidiyoz tedavisinde kanatlı hayvan türüne, etkenin türüne, hasta canlının genel durumuna göre veteriner hekim önerisi ile amprolium, sülfadimetoksin, ethopabat, klopidol, folik asit antagonistleri gibi ilaçlar kullanılabilmektedir.

Antikoksidiyaller, hastalıkları ve sıklıkla subakut enfeksiyonla ilişkili ekonomik kayıpları önlemek için yemler aracılığıyla kullanılmaktadır ve ülkemizdeki en yaygın ve başarılı önleme yöntemidir. Koksidiyoz aşıları dünyada birçok ülkede kullanılmaktadır ve ülkemizde de kullanımı giderek artmaktadır.

Sıkça Sorulan Sorular